heeft het Vaticaan nooit protest uitgesproken tegen de Holocaust?

Over de houding van de Kerk tijdens de Tweede Wereldoorlog is geen eenduidig beeld te geven. Enerzijds waren er vele vormen van protest en verzet, anderzijds waren er ook binnen kerkelijke kringen mensen die in het autoritaire fascisme een welkom tegenwicht zagen voor het oprukkende bolsjewisme, dat (niet alleen in kerkelijke kringen) als de voornaamste bedreiging voor de West-Europese beschaving werd beschouwd. Zo zei bisschop Bornewasser in 1933 tot de katholieke jeugd in de kathedraal van Trier: ’Met opgeheven hoofd en ferme stap zijn wij het nieuwe Reich binnengegaan en wij zijn erop voorbereid het met heel de macht van ons lichaam en onze ziel te dienen.’ Andere Duitse bisschoppen lieten een vergelijkbaar geluid horen: men geloofde wellicht op die manier het naziregime in de richting van een christelijk-autoritaire staatsinrichting te kunnen sturen.

Ook het Oostenrijkse episcopaat reageerde aanvankelijk verheugd op de Anschluss (1938). De rol van Eugenio Pacelli, paus Pius XII, heeft veel stof tot discussie gegeven. Enerzijds werd hem verweten dat hij zich niet nadrukkelijk genoeg had uitgesproken tegen de Jodenvervolging (dixit Daniel Goldhagen), anderzijds wordt erop gewezen dat hij verantwoordelijk was voor de opzet van de encycliek Mit brennender Sorge (1937) van zijn voorganger, paus Pius XI, waarin de bezorgdheid van de paus werd verwoord over de nieuwe ontwikkelingen in nazi-Duitsland en iedere verafgoding van ras, volk of leider ondubbelzinnig werd afgewezen. Ook zou hij als oorlogspaus vele Romeinse joden via het Vaticaan in veiligheid hebben gebracht.
Praalgraf van Pius XI (in de "Grotte Vaticane")

In Nederland werd het kerkelijk verzet geleid door kardinaal en kerkhistoricus Johannes de Jong (1885-1955). Vóór de oorlog had hij bij de Nederlandse bisschoppen al een herderlijk schrijven doen uitgaan waarin verklaard werd dat alle leden van de NSB uitgesloten waren van de kerkelijke sacramenten. Tijdens de oorlog gaf hij samen met dominee Koeno Gravemeijer (1883-1970), de secretaris van de hervormde synode en het Convent van Kerken, leiding aan het kerkelijk verzet tegen de Duitse bezetter (de samenwerking tussen protestanten en katholieken zou na de oorlog belangrijk blijken te zijn voor de oecumene). Zo vaardigde hij een door de Karmeliet en hoogleraar mystiek Titus Brandsma, O.Carm. (1881-1942) ontworpen verbod uit over het opnemen van NSB-advertenties in de rooms-katholieke dagbladen. Het kerkelijk verzet bleef niet zonder consequenties:

Het Italiaanse dagblad Corriere della Sera hield zich onlangs bezig met de vraag of het Vaticaan op de hoogte was van de holocaust door de nazi’s toen deze aan de gang was. Degenen die volgens het artikel het Vaticaan over de holocaust inlichtten, waren onder andere: De apostolisch gedelegeerden in Berlijn, de aartsbisschoppen van Münster en Wenen, de pauselijke ambassadeur bij het Duitse opperbevel en de ambassadeur van het Duitse Rijk bij de Heilige Stoel. De conclusie van het artikel? „Het Vaticaan wist ervan.”
In de jaren na de Tweede Wereldoorlog, probeerden de meeste kerkelijke leiders er stilzwijgend aan voorbij te gaan dat de verschrikkingen van de Holocaust waren bedreven door belijdende christenen. Maar boeken, tijdschriften en films confronteerden de wereld rechtstreeks met de gruwelen van het concentratiekamp. G. Peter Fleck schreef in The Christian Century: „Er is iets verschrikkelijk mis met . . . een godsdienst en een beschaving die zoiets gruwelijks [als de Holocaust] hebben kunnen veroorzaken en tolereren. En er moet iets mis zijn met een kerk die tijdens die verschrikking nagenoeg totaal het stilzwijgen heeft bewaard en zo goed als niets heeft ondernomen.”
Joodse leiders zijn het daarmee eens. Rabbijn Stuart E. Rosenberg stelt de vraag waarom na de Tweede Wereldoorlog ’zo weinig kerken of hun leiders inzagen dat er verband bestond tussen het al uit het verre verleden daterende en niet-aflatende christelijke anti-judaïsme en het eindprodukt van het nazisme — de weloverwogen moord op een derde van het joodse volk’. Hij merkte op dat veel kerklidmaten „zich van den domme hielden of, erger nog, onbewogen de ondergang van de zes miljoen in Hitlers Europa aanvaardden als een straf van God vanwege de ’verwerping door de joden van Jezus’”. — The Christian Problem.
En Elie Wiesel zegt in zijn boek A Jew Today: „Hoe is het te verklaren dat noch Hitler noch Himmler ooit door de kerk werden geëxcommuniceerd? Dat Pius XII het nooit nodig, om niet te zeggen onvermijdelijk, heeft geacht Auschwitz en Treblinka te veroordelen? Dat de S.S. voor een groot deel uit gelovigen bestond die hun christelijke banden tot het einde in ere hielden? Dat er beulen waren die tussen de afslachtingen gingen biechten? En dat zij allemaal uit christelijke gezinnen kwamen en een christelijke opvoeding hadden genoten?”
Volgens de Amerikaanse historicus George Mosse heeft Pius XII door voor zwijgen te kiezen, „de kerk gered maar haar morele boodschap opgeofferd.

Neen dat heeft ze nooit gedaan.
Wel legde in 1998 het Vaticaan voor het eerst een publieke verklaring af over de jodenmoord, We Remember: A Reflection on the Shoah. Sommige 'zonen en dochters van de Kerk', die het Nieuwe Testament verkeerd geïnterpreteerd hadden, waren bij de holocaust betrokken geweest. De Kerk zelf trof evenwel geen schuld. Er zou namelijk een wezenlijk verschil bestaan tussen haar religieus geïnspireerde anti-judaïsme en het racistische antisemitisme van de nazi's waar ze altijd tegen gekant was.

Geschiedvervalsing noemt David Kertzer dit. Deze Amerikaanse hoogleraar sociale wetenschappen, antropologie en Italiaanse studies toont in het boek dat hij schreef 'In Gods naam' overtuigend aan dat de negentiende-eeuwse Kerk mee aan de basis lag van het 'moderne' antisemitisme én er racistische standpunten op nahield. Dat werd nog niet terdege onderzocht omdat bijna alle aandacht uitging naar Pius XII, de paus die tijdens de Tweede Wereldoorlog regeerde. Daarenboven zat ook nog veel opgeborgen in Vaticaanse archieven. Toen in 1998 een deel van die archieven, onder meer die van het Heilig Officie van de Inquisitie, werd opengesteld voor geleerden, was Kertzer er als de kippen bij.

Kertzer belicht de honderdvijftig jaar die aan de judeocide voorafgingen. Blijkt dat de meeste voorgangers van Pius XII de joden gedehumaniseerd hebben, ze tot vervelens toe als verachtelijke, demonische wezens hebben afgeschilderd. De Kerk heeft mee het pad geëffend dat tot de jodenmoord leidde.

Pius XII heeft naar schatting 900.000 joden het leven gered. De Kerken, de paus, de bisschoppen hebben heel vaak geprotesteerd, maar moesten telkens de afweging maken of ze niet meer schade aanrichten dan goeds.

- 24 december 1941; De hoofdrecacteur van de New York Times schreef met Kerstmis in zijn commentaar op de kerstboodschap van Pius XII, ... Pius XII is op het Europese continent de enige leider die het waagt om moedig te protesteren. (Jansen, p.108).

- januari 1941 ... De katholieke en protestantse kerken spraken hun afkeuring over de nationaal-socialistische instellingen steeds nadrukkelijker uit. In januari 1941 herhaalde de Rooms-Katholieke Kerk in een herderlijk schrijven haar reeds voor de oorlog afgekondigde verbod om zich bij de NSB of enige andere nationaal-socialistische organisatie aan te sluiten.

- februari 1942; de Protestante Kerken en de Rooms-Katholieke Kerk vroegen gezamenlijk een onderhoud met Rijkscommissaris Seyss-Inquart. “Dit gesprek vond plaats in februari 1942. Als basis voor de audiëntie hadden de kerken een memorandum voor Seyss-Inquart opgesteld, waarin zij opnieuw protesteerden tegen de anti-joodse maatregelen, de willekeurige arrestaties en de pogingen het nederlandse volk met geweld het Nationaal-Socialisme op te dringen.

- 14 maart 1942; overhandigde kardinaal Maglione namens Pius XII aan Karol Sidor, de Slowaakse vertegenwoordiger bij de Heilige Stoel te Rome, een tweede protestnota: “De staatssecretaris van Pius XII vertrouwt erop dat dergelijke afschuwelijke en onrechtvaardige maatregelen tegen personen van het Hebreeuwse ras niet goedgekeurd worden door een regering die trots is op haar katholieke erfenis. ... Het is helemaal onjuist te veronderstellen dat de joden worden gedeporteerd om in kampen dwangarbeid te verrichten; want de waarheid is dat zij vernietigd worden.” (Jansen, p.114).

- 7 april 1942; Represailles worden door Hitler zelf aangekondigd; Hitler verklaarde: “Als er een openbaar protest (in Duitsland) klinkt, zullen alle rooms-katholieke geestelijke leiders ter dood worden gebracht, met inbegrip van al degene die het politieke katholicisme verdedigen en aanhangen.” (Jansen, p.116).

Toegevoegd na 3 minuten:
Ik heb veel en veel meer voorbeelden, alleen al van 1942, maar kan die helaas door de beperking van het aantal tekens niet kwijt. Weet niet hoe eventueel toch door te geven.