Waar komt het begrip complotdenker vandaan?

De uitbraak van het coronavirus geeft voeding aan allerlei onwaarschijnlijke en speculatieve verklaringen, die in de media als complot- of samenzweringstheorieën worden getypeerd. Complottheorie – het veelal uit achterdocht voortkomende idee dat een bepaald verschijnsel op sociaal, politiek of economisch gebied het gevolg is van een grootscheepse samenzwering – is tegenwoordig een doodgewoon woord, maar maakte pas in 1992 zijn debuut in Van Dale.

Complot in de betekenis samenzwering maakte al in 1587 zijn debuut in onze taal. In de brontaal Frans betekende het onder meer mensenmassa. Het is mogelijk samengesteld uit com (samen) en pelotte (bal)L samenballing = een verzameling (van mensen).

In het alledaagse taalgebruik behield complottheorie lange tijd de ruimere betekenis ‘het vermoeden dat er sprake is geweest van een complot’. De huidige populaire betekenis is nóg breder: ‘het geloof in grootscheepse samenzweringen van hogere (politieke, religieuze, economische) machten’. Deze invulling gaat terug op het invloedrijke The Open Society and Its Enemies van de filosoof Karl Popper uit 1945, waarin hij de term conspiracy theory of society muntte, door hemzelf omschreven (en gewraakt) als “de opvatting dat machtige mensen of groepen met welhaast goddelijke macht opzettelijk al het kwaad in de samenleving veroorzaken”.

De invulling die Popper gaf aan de term complotdenken (‘het geloof in een grote samenzwering’) is inmiddels gemeengoed geworden. Dat blijkt uit het exploderende aantal vindplaatsen van het woord in de kranten uit de tweede helft van de twintigste eeuw. Er waren dan ook aanleidingen te over: de moord op de Amerikaanse president John F. Kennedy (1963), op Malcolm X (1965), op Martin Luther King (1968) en op Robert F. Kennedy (1968), de maanlanding in 1969 (die zou zijn opgenomen in een geheime televisiestudio in de woestijn van Nevada) en de dood van Elvis Presley in 1977 (zou door hemzelf geënsceneerd zijn om te ontsnappen aan zijn verslavingen en zijn fans).

Vanaf 1981 is er een aparte benaming voor het denken in complotten als levenshouding: complotdenken. Kranten spreken van “simplistisch komplot-denken”, “demagogie, komplotdenken en politieke manipulatie” en “het Sovjetrussische complotdenken”. Het internet en de toenemende behoefte om in deze complexe wereld naar eenvoudige verklaringen te zoeken, hebben het gebruik van de termen samenzweringstheorie, complottheorie en complotdenken verder bevorderd.