welke instanties controleren op wanbeleid en wanprestaties van gemeente ?

Je kunt bij de ombudsman terecht voor klachten over en conflicten met de gemeente (of een andere overheidsdienst). Dit is geen controlerende instantie, maar werkt op basis van een klacht van een burger.

In veel gemeentes kun je ook terecht bij Stichting voor Welzijnswerk of Maatschappelijk werk om de situatie eens te bekijken. Zij kunnen met je meekijken hoe de vork in de steel zit en wat er mis gaat in de communicatie. Vaak kan het - voor zowel burger als ambtenaar - heel verhelderend werken als een onafhankelijke partij de zaak eens bekijkt.

Een burger kan een gemeente of hun ambtenaren niet onder toezicht laten stellen.
Voor het indienen van klachten over gemeente ambtenaren zijn regels opgesteld in de zogenoemde Algemene wet Bestuursrecht (AwB) waar de gemeente en de burger zich aan dienen te houden. Men kan niet zomaar een klacht indienen bij een gemeentelijke instantie waarvan men denkt daar hulp van te kunnen krijgen of begrip.
Als een burger zich onheus bejegend voelt of vindt dat hij, in zijn ogen, door foute beslissingen van de betreffende ambtenaren gedupeerd wordt dan dient hij in éérste
instantie een klacht in te dienen via de gemeente bij de gemeentelijke klachtenfunctionaris of een klachtencommissie (soms adviescommissie genoemd).
De klacht kan betrekking te hebben op een besluit van de gemeente, bijvoorbeeld een negatieve beschikking op een aanvraag van een voorziening in het kader van de Wmo 2015. De ingediende klacht dient behandeld te worden door de gemeentelijke klachtenfunctionaris of een klachtencommissie (soms ook adviescommissie genoemd). Dat heet Intern Klachtrecht.
Als de burger niet tevreden is over de uitslag of de procedure van het onderzoek (meestal zijn het gesprekken) dan kan hij zijn klacht alsnog bij de gemeente zelf indienen. Leidt dit ook niet tot een tevreden resultaat dan pas komt het Extern Klachtrecht in zicht.

Extern klachtrecht regelt de behandeling van klachten tegen de overheid door een onafhankelijk orgaan, dat kan de eigen onafhankelijke ombudsman van de gemeente zijn of ombudscommissie . Een gemeente kan zelf of samen met andere gemeenten een eigen onafhankelijke ombudsman of ombudscommissie instellen of zich aansluiten bij de Nationale Ombudsman.

De burger kan zich pas op het Extern Klachtrecht beroepen, dus pas een klacht indienen bij de ombudsman, als hij zijn klacht heeft voorgelegd aan de eerstverantwoordelijke bestuursorganen en volgens hem de uitslag niet tot een bevredigend resultaat heeft geleid