Hoe zijn spreekwoorden ontstaan?

Spreekwoorden kunnen op verschillende manieren zijn ontstaan:

‘Het prille begin van een spreekwoord of gezegde hult zich meestal in nevelen’, zegt onderzoeker Theo Meder van het Meertens Instituut voor Nederlandse taal en cultuur. ‘Spreekwoorden gaan van mond tot mond. En de 1e verteller ligt meestal op het kerkhof.’
Soms is de herkomst kraakhelder, weet Meder. ‘Neem het eeuwenoude volksboek over het jongetje Tijl Uilenspiegel. Een ruiter te paard verschijnt voor zijn deur, en vraag hem boven de onderdeur langs of er niemand thuis is. ‘Jawel’zegt Tijl. Anderhalve man en een paardenkop.’ Mensen vinden dat zo grappig, dat ze het gaan herhalen. Dan wordt het vanzelf een gezegde.’
Een groot deel van onze spreekwoorden stamt uit het Latijn, tot in de 19e eeuw dé taal van de wetenschap. ‘Het bereik van het Latijn besloeg vrijwel heet Europa’, aldus Marjan Arts, redacteur van Van Dale Lexicografie. ‘Veel spreekwoorden die wij kennen, hebben een anderstalig equivalent.’ Zo vernederlandste het Latijnse noli equi dente inspicere donati tot het gegeven paard dat je niet in de bek moet kijken, zegt men aan de andere kant van het Kanaal never look a gift horse in the mouth, en in Zuid-Afrika moenie ’n gegewe perd in die bek kyk nie.
Ook ontstaan steeds nieuwe spreekwoorden. Ton den Boon, hoofdredacteur van Van Dale Woordenboeken, wijdde er een boek aan: Elk nadeel heeft zijn voordeel – en 2499 andere spreekwoorden (2006). ‘Als iemand een levenswijsheid op aantrekkelijke wijze verwoordt, nemen mensen dat over’, zegt Den Boon. ‘Zo ging het vroeger en zo gaat het nu.’
Massamedia versnellen de verspreiding. Dus als een spraakmakende persoonlijkheid als Johan Cruijff op tv verkondigt elk nadeel heb se voordeel, dan maken de kijkers thuis er vanzelf een spreekwoord van.

In vrijwel ieder land en in elke taal zijn spreekwoorden ontstaan. Dit zijn vaak spreuken die op een soort waarheid berusten over dagelijkse dingen. Velen daarvan zijn heel oud, maar toch blijven ze worden gebruikt.
Ze worden expres kort en rijmend vaak geschreven, zodat ze makkelijk te onthouden zijn.

Spreekwoorden zijn zo bekend onder de mensen dat ze als ouder het weer net zo leren aan hun kinderen, net zo als zij het als kind van hun ouders/ grootouders geleerd hebben. Er wordt op school zelfs aandacht aan besteedt want spreekwoorden en gezegdes, zijn een deel van onze volkscultuur. Het is dan ook een vast onderdeel in het taalonderricht. Ze zullen dus ooit opgeschreven zijn door mensen die vonden dat het onthouden moest worden en die de creatieve geest hadden om ze pakkend te verwoorden.

Een spreekwoord wordt vaak gebruikt als een soort 'wijze les'. Ik weet nog dat ik als kind ooit mijn moeder eens wou terugslaan, toen ze na diverse waarschuwingen waar ik niet naar luisterde een tik gaf. "Wie niet horen wil moet voelen"! Of; "wie zijn ouders slaat die groeien de handen later uit het graf", zei ze dan.
Als ze me dan iets wilde leren en het lukte niet, werd ik ongeduldig en op mijn; "Dat kan ik niet", antwoordde zij;
"Kan ik niet is dood, waar een wil is , is een weg".
Ja, mijn moeder had dat vaak genoeg van haar moeder moeten horen en dan onthoud je dat wel. Gek genoeg merk ik dat ik mijn zoon ook weer hetzelfde zeg wanneer hij verzucht dat hij dat echt niet kan. Zo zijn er nog -tig- spreekwoorden in onze taal die steeds weer opduiken en die van ouder op kind nog steeds geleerd worden.

Ter aanvulling: veel preekwoorden zijn ontstaan uit (veelal oude) beroepen. Daarin werden uitdrukkingen zó vaak gebruikt dat ze op den duur gemeengoed zijn gaan worden. Bijvoorbeeld: 'Schering en inslag' (wevers) 'om de haverklap' (dorsers) 'voeten in de aarde hebben' (bouwers) 'leven in de brouwerij' (brouwers). En nog veel meer.

Toegevoegd na 3 minuten:
O ja, en natuurlijk uit de scheepvaart ('alle zeilen bijzetten', 'overstag gaan')