Waarom beginnen we met het tellen van een nieuwe dag, midden in de nacht?

Zelfs nu nog begint een nieuwe kalenderdag niet in alle kalenders om middernacht. In de Joodse en Islamitische kalenders is dit bij zonsondergang. In de kalender van de Hindoes begint de dag met zonsopkomst. En in de berekening van het Juliaanse Dagnummer begint de kalenderdag om 12:00 uur 's middags.

In de westerse kalenders is het wél de gewoonte om een nieuwe kalenderdag te laten beginnen om middernacht. Diverse bronnen zeggen dat dit pas vanaf de 19e eeuw de gewoonte is, maar ze vermelden niet hoe dat zo gekomen is. Het begon echt nodig te worden om tijden te standaardiseren toen vanaf pakweg 1840 treinverbindingen aangelegd werden. Want de treinschema's zouden wel erg ingewikkeld worden als ze rekening moesten houden met de lokale tijd van alle stations.

Tijdens de Internationale Meridiaanconferentie in de stad Washington (V.S.) in 1884 werd door de deelnemende landen (waaronder Nederland) onder andere besloten om lengtegraden vanaf Greenwich te meten, om een universele tijd voor de hele wereld te definiëren. Hiervoor werd Greenwich Mean Time gebruikt (nu Gecoördineerde Universele Tijd = UTC) en die begint op middernacht middelbare zonnetijd in Greenwich, en om voor de zeevaart en de astronomie "zo snel mogelijk" de kalenderdagen om middernacht te laten beginnen. Lokale tijden (dus niet op zee of voor astronomie) werden expliciet uitgesloten van deze standaard, maar het was wel handig voor de landen om deze bestaande standaard ook in het dagelijkse leven in te voeren.

Tegenwoordig hebben we tijdzones, gebieden waarin iedereen dezelfde tijd gebruikt. Dat is handig voor bijvoorbeeld treinschema's en telegraafverbindingen. Tijdzones werden tijdens de Internationale Meridiaanconferentie niet besproken, maar werden her en der ingevoerd. De eerste tijdzone werd op 1 december 1847 ingevoerd in Groot-Brittannië, vanwege de treinen. De spoorwegen in de Verenigde Staten voerden in 1883 tijdzones in, en een jaar later gebruikten de meeste grote steden die ook.

In Nederland werd in 1866 vastgelegd dat op treinstations de middelbare tijd van Amsterdam aangehouden moest worden. Pas in 1909 werd een algemene tijdzone voor het hele land (en niet alleen de spoorwegen en telegraaf) ingevoerd.

Het is dus zo afgesproken omdat het 't meest praktisch is als iedereen dezelfde tijdrekening aanhoudt.

Om 12 uur 's middags staat de zon op z'n hoogst: duidelijk het midden van de dag. Om 12 uur 's nachts staat de zon op z'n laagst (namelijk precies aan de andere kant van de wereld). Vanaf dat moment komt de zon weer "dichterbij": een logisch begin van de nieuwe dag.

Het tijdstip van zonsopkomst varieert in Nederland volgens de seizoenen tussen pakweg 05:19 en 08:48 ’s morgens. Een gebeurtenis die qua tijdstip zó enorm varieert, biedt echt geen praktisch houvast om er het begin van de dag aan op te hangen.

Het tijdstip dat de zon op zijn hoogst staat, is wél vrij constant. En je kunt dat tijdstip mooi aan de richting van schaduwen van torens en zo zien. Daar is ook de zonnewijzer op gebaseerd. (Alleen hebben we het met de zomertijd iets ingewikkelder gemaakt, maar dat kwam pas later en is een ander verhaal.)
Dus we hebben een mooi vast moment, althans, voor het midden van de dag. Maar om dan de dag echt ook precies op dát moment te laten ‘veranderen’, is juist weer niet praktisch (het wordt eind december uiteraard ook niets met dat vuurwerk afsteken en elkaar gelukwensen).
Maar een halve dag verder, wanneer de zon juist tegenover die plek aan de hemel staat *), dát is dan wél een logisch tijdstip om als begin van de nieuwe dag te zien.

*) Alleen zien we de zon dan hier niet; de aardbol zit ertussen; de zon is hier dan op zijn diepste punt van zijn baan ergens “onder” het noorden, en is dan o.a. bij onze tegenvoeters te zien. Bij volle maan kijken we ’s nachts mét de stralen van de dan onzichtbare zon mee naar de geheel verlichte maanschijf. Vrijwel precies althans, en bij een maansverduistering helemaal precies.