De afgelopen week is er veel commotie geweest over de ‘kleine aanpassingen’ door uitgever Puffin in de kinderboeken van de spitsvondige Britse auteur Roald Dahl. ‘Gevoeligheidslezers’ spitten de boeken uit en vonden ‘onwenselijke’ termen en stereotyperingen. Zij deden dit op verzoek van de uitgever en rechtenbeheerder The Roald Dahl Story Company, dat sinds 2021 in handen is van Netflix.
Er barstte in de media – en daarbuiten – een storm van kritiek los. Inmiddels heeft ook Camilla – echtgenote van Koning Charles III van Engeland – zich ermee bemoeid.
Nalatenschap Roald Dahl
Het is niet de eerste keer dat de boeken van Dahl aangepast worden. Maar nu lijkt een grens overschreden. Passages die zouden getuigen van seksisme, racisme of fatshaming, werden aangepast. Ook ‘heftige’ passages werden verwijderd. Er eindigen geen personages meer in de gehaktmolen en duimen worden niet langer ‘gestoomd’ aan de tuit van een pot kokend water. Wat betekent dit voor de literatuur? Kun je zo omgaan met de nalatenschap van auteurs?
Salman Rushdie en PEN America
Volgens schrijver Salman Rushdie was Roald Dahl geen engel, maar is er hier sprake van ‘absurde censuur’. Hij twitterde dat de uitgever en de rechtenbeheerder die met de wijzigingen akkoord gingen ‘zich moeten schamen’. PEN America, een belangengroep die strijdt voor de uitingsvrijheid van fictieschrijvers, liet weten ‘gealarmeerd’ te zijn. “Degenen die specifieke herzieningen in Dahls werk toejuichen, zouden zich moeten afvragen hoe de macht om boeken te herschrijven gebruikt kan worden door degenen die hun waarden en gevoeligheden niet delen”, aldus de voorzitter.
Gevoeligheidslezers
Eerder werd bekend dat ‘beledigende’ termen in de Engelse boeken van Dahl zijn veranderd of verwijderd. De Britse uitgeverij Puffin verwijderde honderden ‘beledigende’ passages zodat ‘iedereen kan genieten’ van het werk van Dahl. Een personage in Charlie and the Chocolate Factory (Sjakie en de chocoladefabriek) is niet langer ‘dik’ maar ‘enorm’. In ‘The Twits’ mag het vrouwelijke hoofdpersonage niet langer als ‘lelijk’ omschreven worden en Oempa Loempa’s, beschreven in Sjakie en de chocoladefabriek, zijn opeens genderneutraal geworden nadat een team ‘gevoeligheidslezers’ zich over het kleine dwergvolk gebogen had.
Oproep Camilla
Koningin-gemalin Camilla ontving donderdag een delegatie auteurs en uitgevers in de vorstelijke residentie Clarence House in Londen. Ze riep in een toespraak de gasten op om ’alsjeblieft trouw te blijven aan hun roeping’ en zich niet tegen te laten houden door degenen die de vrijheid van meningsuiting of verbeeldingskracht willen beperken. Ze benadrukte het belang van schrijvers en drukte hen in haar speech op het hart vooral trots te blijven op hun talent: “Jullie openen onze ogen voor de ervaringen van anderen en herinneren ons eraan dat we niet alleen zijn”, zei ze: “Mensen hebben altijd de verbinding van literatuur nodig gehad – zowel de wijsheid als het kunnen ontsnappen. In het huidige uitdagende klimaat hebben we het meer dan ooit nodig.”
Disproportioneel
Rondom de discussie in de media over het onderwerp zijn er ook tegenstanders, die vinden dat de ophef overdreven is. Vlaams dichter Geert Buelens, essayist, columnist en hoogleraar Moderne Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Utrecht, vindt de commotie disproportioneel. Buelens: “De wereld staat in brand. Onze kinderen krijgen geen goed leesonderwijs, doordat er geen leraren zijn. De Nederlandse boeken van Dahl staan ongewijzigd in bibliotheken en boekhandels. Kunnen we nog even de proporties in de gaten houden?” Overigens is hij wel van mening dat de herschrijfactie overdreven is en wellicht door eigenaar Netflix geïnspireerd is.
Geen schending vrijheid van meningsuiting
Frederik Zuiderveen Borgesius, hoogleraar ICT en Recht aan de Radboud Universiteit kan zich wel degelijk voorstellen dat het schrappen van passages uit klassieke literatuur oproept tot een maatschappelijke discussie, maar is van mening dat er juridisch niet veel aan de hand is. “Als de overheid deze wijzigingen opgelegd zou hebben, dan zou het de vrijheid van meningsuiting raken, maar daar is hier geen sprake van.”
Geen inbreuk auteursrecht Roald Dahl
Ook qua auteursrecht is er hier geen juridisch probleem, volgens Zuiderveen Borgesius. “Het auteursrecht gaat na overlijden van de auteur over op de erfgenamen. En die hebben het auteursrecht ondergebracht bij The Roald Dahl Story Company. Dat bedrijf hebben ze verkocht aan Netflix. The Roald Dahl Story Company heeft zelf besloten om de boeken moderner of kindvriendelijker te maken.”
Nederlandse uitgever
De Nederlandse uitgeverij van de boeken van Roald Dahl, de Fontein, is ‘vooralsnog niet van plan’ om de teksten in de kinderboeken aan te passen. De uitgever kreeg dat verzoek van de Britse uitgever Puffin. Joris van de Leur, directeur-uitgever van de Fontein, laat in een verklaring aan Nu.nl weten dat de geest van het werk van Roald Dahl beschermd moet blijven. Om die reden worden zijn teksten vooralsnog niet aangepast, aldus van de Leur. “De herziening van de teksten van Roald Dahl zijn uitsluitend bedoeld voor de Engelstalige boeken in Groot-Brittannië.”
Het is niet uitgesloten dat de Roald Dahl Story Company, de erfgenamen van Dahl, contact opnemen met de Fontein om te bespreken of er alsnog wijzigingen moeten plaatsvinden in de Nederlandstalige versies van Dahls boeken. De aanpassingen door de Engelse uitgever zijn in overleg met de erfgenamen aangebracht.
Franse uitgever
De Franse uitgeverij Gallimard van het werk van Dahl liet aan het Franse persbureau AFP weten dat zij ook weigeren om de teksten aan te passen. “Deze herschrijvingen gelden alleen voor het Verenigd Koninkrijk”, aldus de woordvoerder van Gallimard. “We hebben het werk van Roald Dahl nog nooit veranderd en we hebben geen plannen dat nu wel te doen.” Gallimard was de eerste die niet meeging in de wensen van de Britse uitgeverij Puffin.
Ook interessant om te lezen: